Η φιλία είναι μια μορφή στοργής στην οποία υπάρχει ένας γαλήνιος σεβασμός για την ελευθερία και την αυτονομία κάθε ατόμου.
Ελεύθερο από τυφλές προσκολλήσεις, το αίσθημα της φιλίας δεν κατευθύνεται απαραίτητα μόνο σε αυτό ή το συγκεκριμένο άτομο. Οι σοφοί είναι φίλοι όλων των όντων: η φιλία μπορεί να είναι άνευ όρων. Από την άλλη, κάθε φιλία έχει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της και έχει τη δική της ικανότητα να αντιστέκεται στις αντιξοότητες. “Φίλοι στα δύσκολα, αληθινοί φίλοι”, λέει η λαϊκή ρήση.
Η αληθινή φιλία προκύπτει από τον ανώτερο εαυτό, ή την αθάνατη ψυχή. Αντιστοιχεί στον πρώτο στόχο της θεοσοφικής διδασκαλίας, που επιδιώκει να είναι ένας πυρήνας αδελφότητας χωρίς σύνορα. Η ίδια ιδέα υπάρχει στον Βουδισμό, τον Ταοϊσμό, τον Ινδουισμό και άλλες ανατολικές και δυτικές φιλοσοφίες. Η πρακτική της καθολικής φιλίας είναι Πυθαγόρεια. Ο Thomas Stanley, ένας φιλόσοφος του 17ου αιώνα, έγραψε στο έργο του για τη διδασκαλία του Πυθαγόρα:
“Υπάρχει μια φιλία και μια συγγένεια όλων για όλους: μεταξύ θεών και ανθρώπων, μέσω της συμπόνιας και του θρησκευτικού συναισθήματος· μεταξύ διαφορετικών δογμάτων· μεταξύ της ψυχής και του σώματος (το λογικό και το παράλογο μέρος του ανθρώπου) μέσω της φιλοσοφίας και των θεωριών της· και μεταξύ διαφορετικών ανθρώπινων όντων…”
Η καθολική αδελφότητα είναι μια βασική αλήθεια που μπορεί να παρατηρηθεί από όλους. Στον κόσμο των ζώων –όπως και στο ανθρώπινο βασίλειο– ο γενικός κανόνας είναι η συνεργασία και η φιλία. Ο ανταγωνισμός εμφανίζεται στο πλαίσιο της διαδικασίας συνεργασίας. Είναι το τελευταίο που κυριαρχεί. Ο Ρώσος αναρχικός συγγραφέας Piotr Kropotkin, υποστηρικτής της μη βίαιης δράσης, ανέπτυξε μια προσεκτική ιστορική μελέτη που δείχνει αναμφισβήτητα ότι, σε αντίθεση με ό,τι πιστεύει ο Δαρβινισμός, δεν ήταν ο ανταγωνισμός, αλλά η αλληλοβοήθεια, που έκανε δυνατή την εξέλιξη των ειδών από την αρχή της ζωής.
Όλα όσα περιβάλλουν έναν πολίτη –τραπέζι, υπολογιστής, λεωφορείο, ρούχα, δρόμοι, κτίρια– είναι αποτέλεσμα συνεργασίας και αλληλοβοήθειας. Ο υλικός πολιτισμός οδηγεί τους πολίτες του να το ξεχάσουν αυτό. Πολλοί πιστεύουν ότι ο ανταγωνισμός είναι κεντρικός, και αυτό τους κάνει δυσαρεστημένους. Ο φυσικός τρόπος για να σχετίζονται τα ανθρώπινα όντα είναι μέσω της φιλίας.
Γιατί είναι τόσο δύσκολο να ακολουθήσεις αυτή τη φυσική τάση;
Τα ανθρώπινα όντα μεγαλώνουν στον αγώνα με τα παράδοξα. Ένα δυνατό παιχνίδι πίεσης και ευκολίας του διδάσκει από νωρίς ότι είναι απαραίτητο να αναπτύξει τον ανταγωνισμό. Αυτό περιορίζει τη φιλία ως φυσική παρόρμηση και καθιστά δύσκολη την πλήρη αλληλοβοήθεια. Βασική προϋπόθεση για να μπορέσουμε να ζήσουμε ξανά πλήρως τη συνειδητή αλληλεγγύη είναι να είμαστε αυθεντικοί, πρώτα, με τον εαυτό μας. Το να αποδεχόμαστε τους άλλους όπως είναι, να διεγείρουμε τους καλύτερους σε αυτούς και να είμαστε ευγνώμονες στη ζωή, συμπεριλαμβανομένων των επίπονων μαθημάτων της, είναι ρεαλιστικές συνήθειες που μας κάνουν σοφότερους και πιο ικανούς να κατανοήσουμε τη ζωή και να είμαστε φίλοι.
Το να αγαπάς είναι καλύτερο από το να σε αγαπούν. Το να είσαι φίλος είναι πιο σημαντικό από το να έχεις φίλους. Αλλά η μόνη σταθερή βάση για τη συγγένεια μεταξύ των ανθρώπων είναι ο ιερός σεβασμός του καθενός για τον εαυτό του. Αυτό το συναίσθημα προκύπτει από τη συνειδητοποίηση ότι ανήκουμε στην αθάνατη ψυχή που υπάρχει στην καρδιά μας. Δεν έχουμε ψυχή, αλλά η ψυχή μας έχει. Ο “ανώτερος εαυτός” μας είναι η καταγωγή και το πεπρωμένο μας, αλλά και η πηγή έμπνευσής μας. Ο σεβασμός για τον εαυτό του είναι, επομένως, η πηγή του σεβασμού προς τους άλλους. Ο Βολταίρος, ο Γάλλος φιλόσοφος του 18ου αιώνα, έγραψε:
“Η φιλία είναι ένα σιωπηρό συμβόλαιο μεταξύ δύο ευαίσθητων και ενάρετων ανθρώπων. Ευαίσθητος, γιατί ένας μοναχός, ένας μοναχικός, μπορεί να μην είναι κακός και να ζει χωρίς να γνωρίζει τη φιλία. Ενάρετος, γιατί οι πονηροί δεν αναζητούν τίποτα άλλο παρά συνεργούς. Οι αισθησιακοί αναζητούν συντρόφους στην ακολασία. ενάρετοι έχουν φίλους”.
Έτσι, η αληθινή φιλία είναι αδιαχώριστη από την ηθική και τον αλτρουισμό. Η αρχική σημασία της λέξης “φιλοσοφία” είναι “αγάπη για τη σοφία” και ο Βολταίρος δηλώνει:
“Ο φιλόσοφος είναι φίλος της σοφίας, δηλαδή της αλήθειας. Αυτός ο διπλός χαρακτήρας υπήρχε σε όλους τους φιλοσόφους. Δεν υπήρχε κανείς στην Αρχαιότητα που να μην έδινε στους ανθρώπους παράδειγμα αρετής και μαθήματα ηθικών αληθειών”.
Χωρίς αμφιβολία, είναι σύνηθες να βρίσκουμε ανθρώπους που αγνοούν οποιαδήποτε διαφορά ανάμεσα στο να είσαι φίλος και να είσαι συνεργός. Από αυτή την άποψη, δύο φίλοι πρέπει να υποστηρίζουν ο ένας τον άλλον “σε οποιαδήποτε κατάσταση”, συμπεριλαμβανομένων πράξεων αντίθετων προς την αλήθεια και την ισορροπία.
Οι μαφιόζοι δημιουργούν τους δικούς τους “κώδικες ηθικής” και “δεσμεύσεις πίστης”. Η χρήση της φιλίας σε παιχνίδια ευκολίας προκαλεί σύγχυση και ταλαιπωρία.
Ο Ρωμαίος στοχαστής Κικέρων (106 π.Χ. – 43 π.Χ.) διευκρίνισε αυτό το ερώτημα μόλις πριν από δύο χιλιάδες χρόνια. Στην πραγματεία του για τη φιλία έγραψε:
“Ένας σύλλογος ανθρώπων χωρίς πίστη ή νόμο δεν μπορούσε να προστατευτεί με τη δικαιολογία της φιλίας (…).
Αυτός είναι, λοιπόν, ο πρώτος νόμος που πρέπει να καθιερωθεί στη φιλία: να μην ζητάμε από τους φίλους μας τίποτα άλλο παρά τίμια πράγματα, να παρέχουμε στους φίλους μας τίποτα άλλο παρά τίμια υπηρεσίες, χωρίς να περιμένουμε να μας ζητήσουν. κυριαρχούν, και αυτή η επιρροή πρέπει να εφαρμόζεται με προσοχή στους άλλους, όχι μόνο με ειλικρίνεια αλλά με αρκετή ενέργεια, εάν η κατάσταση το απαιτεί, ώστε οι συμβουλές να γίνουν πράξη”.
Η αληθινή φιλία είναι αδιαχώριστη από τα ευγενή συναισθήματα, και ο Κικέρων εξηγεί:
“Η φιλία μάς δόθηκε από τη φύση ως βοήθημα στις αρετές μας και όχι ως συνένοχος στα κακά μας, ώστε η αρετή του ενός, ανίκανη να επιτύχει το υπέρτατο αγαθό μόνος του, να το επιτύχει υποστηριζόμενη από την αρετή του άλλου”. Για τον Ρωμαίο φιλόσοφο, “υπάρχει μια σχεδόν αναπόφευκτη συμπάθεια μεταξύ των καλών ανθρώπων, η οποία είναι η αρχή της φιλίας που καθιερώθηκε από τη φύση”.
Σε άλλο απόσπασμα από την πραγματεία του για τη φιλία, ο Κικέρων αναφέρει:
“Η αγάπη, από την οποία προέρχεται η λέξη φιλία, είναι στην πρώτη της βάση η αμοιβαία συμπάθεια (…). Στη φιλία τίποτα δεν προσποιείται, τίποτα δεν προσομοιώνεται, όλα είναι αληθινά και αυθόρμητα”.
Το επίπεδο ανοιχτότητας μεταξύ φίλων είναι ένας δείκτης της δύναμης του δεσμού. Όταν δύο φίλοι είναι πολύ προσεκτικοί για να μην πληγώσουν ο ένας τον άλλον, η φιλία μπορεί να είναι επιφανειακή. Μια βαθύτερη φιλία προκαλεί μια ορισμένη έλλειψη προσοχής στα λόγια και καθιστά δυνατό μεγαλύτερο βαθμό αυθορμητισμού. Μερικές φορές αυτό έρχεται μόνο με την πάροδο του χρόνου: η αμοιβαία εμπιστοσύνη σπάνια χτίζεται σε μια μέρα.
Κάθε φιλία αντιμετωπίζει δοκιμασίες και, για τον Αριστοτέλη, “μόνο η φιλία μεταξύ καλών ανθρώπων είναι απρόσβλητη στη συκοφαντία”. Εξηγεί:
“Είναι ανάμεσα στους καλούς ανθρώπους που βρίσκουμε την εμπιστοσύνη, την αίσθηση ότι ο ένας δεν θα κάνει ποτέ κακό στον άλλο και οτιδήποτε άλλο αναμένεται σε μια ειλικρινή φιλία. Σε άλλους τύπους φιλίας, ωστόσο, τίποτα δεν εμποδίζει την εμφάνιση καχυποψίας.”
Ο Πλάτων έκανε αυτό το συναίσθημα κοινωνική και πολιτική αρετή, σημαντικό βοηθητικό στοιχείο για την οικοδόμηση της ιδανικής κοινωνίας.
Όμως ο Επίκουρος, που έζησε σε μια περίοδο πολιτικής παρακμής, έβλεπε τη φιλία ως αυτοσκοπό και της έδωσε ύψιστη σημασία.
Ο Επίκουρος είχε μια φιλοσοφία παρόμοια με αυτή των Στωικών. Ίδρυσε μια κοινότητα στην Αθήνα για να ζήσει με τους φίλους του, τον Κήπο, και η ζωή του ήταν παράδειγμα ηθικής και αυτοπειθαρχίας. Λέει οΕπίκουρος, “από όλα τα αγαθά που παρέχει η σοφία για να παράγει ευτυχία για τη ζωή, το μεγαλύτερο, χωρίς σύγκριση, είναι η φιλία”. Και πρόσθεσε: “Η ίδια πεποίθηση που μας εμπνέει τη σιγουριά ότι δεν υπάρχει τίποτα τρομερό που να διαρκεί για πάντα, ούτε για πολύ, μας δίνει επίσης τη δυνατότητα να δούμε ότι μέσα στα όρια της ζωής τίποτα δεν αυξάνει την ασφάλειά μας τόσο όσο η φιλία”.
Στη Βίβλο, ο Εκκλησιαστής φαίνεται να συμφωνεί με τον Επίκουρο. Πρώτα το κείμενο συμβουλεύει προσοχή (στο εδάφιο 6:7): “Αν θέλεις φίλο, απόκτησέ τον με δοκιμασία και μη βιαστείς να τον εμπιστευτείς”. Λίγο αργότερα, ο Εκκλησιαστής προσθέτει:
“Μείνε μακριά από τους εχθρούς σου και πρόσεχε τους φίλους σου. Ο πιστός φίλος είναι ισχυρό καταφύγιο· αυτός που τον ανακάλυψε ανακάλυψε θησαυρό. Ο πιστός φίλος είναι ανεκτίμητος, η αξία του ανεκτίμητη. Ο πιστός φίλος είναι ζωτικό βάλσαμο, και όσοι φοβούνται τον Κύριο θα τον βρουν. Όποιος φοβάται τον Κύριο κάνει αληθινούς φίλους, γιατί όπως είναι, έτσι είναι ο φίλος του” (6:1-71).
Οι φίλοι κάνουν λάθη. Ακόμη και σε μια ειλικρινή φιλία, μπορεί να συμβεί απογοήτευση. Από την άλλη, πρέπει να σεβαστούμε τους αντιπάλους μας.
Το κλασικό Θεοσοφικό κείμενο “Φως στο μονοπάτι” δηλώνει τα εξής, χωρίς αβεβαιότητα:
“Η ευφυΐα είναι αμερόληπτη: κανείς δεν είναι εχθρός σου, κανείς δεν είναι φίλος σου. Όλοι είναι εκπαιδευτές σου.”
Η εσωτερική παράδοση διδάσκει ότι ο αντίπαλος είναι πάντα ένα πολύτιμο όργανο της ανάπτυξής μας, επειδή εντοπίζει τα ελαττώματα που πρέπει να διορθώσουμε και δείχνει πώς ο φόβος και το μίσος λειτουργούν μέσα μας, ώστε αυτά τα δύο συναισθήματα να εξαλειφθούν στη συνέχεια με το φως της κατανόησης.
Άλλοι φιλόσοφοι, όπως ο Πλούταρχος, τονίζουν ότι οι φίλοι συχνά καλύπτουν τις αποτυχίες μας, μας κάνουν να νιώθουμε άβολα και μας κάνουν τεμπέληδες, ενώ οι αντίπαλοι μας κρατούν σε εγρήγορση, μας αναγκάζουν να μεγαλώσουμε και να ξεπεράσουμε τη ρουτίνα που διαφορετικά θα μας κατάπιε. Τέτοιες μαρτυρίες ενισχύουν την ιδέα ότι η αληθινή φιλία είναι μια διαδικασία χωρίς προσκόλληση, στην οποία η στοργή δεν τοποθετείται πάνω από τη σοφία ή τις ηθικές αξίες, αλλά μάλλον στην υπηρεσία τους. Η αληθινή φιλία είναι ευγενής.
Ο Χαλίλ Γκιμπράν έγραψε:
“Δεν πρέπει να υπάρχει άλλος σκοπός στη φιλία από την ωρίμανση του πνεύματος. Γιατί η αγάπη που αναζητά οτιδήποτε άλλο εκτός από την αποκάλυψη του δικού της μυστηρίου δεν είναι αγάπη, αλλά ένα δίχτυ στημένο, και μόνο άχρηστα πράγματα πιάνονται σε αυτό.”
Όσο πιο γρήγορα απαρνηθούμε την αυταπάτη, τόσο το καλύτερο για εμάς. Η αληθινή φιλία απαιτεί απόσπαση.
Στα “Χρυσά Έπη ” του Πυθαγόρα μπορούμε να διαβάσουμε τα ακόλουθα σχετικά με τον συνδυασμό σταθερότητας και ευελιξίας:
“Διαλέξτε για φίλο τον πιο σοφό και ενάρετο. Επωφεληθείτε από τις εμπνευσμένες ομιλίες του και μάθετε από τις χρήσιμες και ενάρετες πράξεις του. Αλλά μην διώχνετε τον φίλο σας για ένα μικρό λάθος, γιατί η δύναμη της ζωής περιορίζεται από ανάγκη.”
Μιχάλης Γρηγορίου